Sjå opp for manipulerande design

Manipulerande design, såkalla «dark patterns», blir brukt for å påverke oss til å ta val vi elles
ikkje ville teke.

Manipulerande design er utforming og ord som er meint å påverke deg til å gjere noko du eigentleg ikkje vil. Det kan vere å handle, bli verande som kunde eller få deg til å gi frå deg personopplysningar. Eit typisk eksempel er eit timeglas som er i ferd med å renne ut når du ser på ei vare, og som gir deg kjensla av å måtte skunde deg å handle for å få ein god pris. Andre eksempel kan vere prangande fargar, strategisk plassering av svært gode tilbod, at du må gjennomføre fleire skritt for å seie opp eit abonnement, eller at opplysningar om angrerett eller kontaktinformasjon er vanskeleg å finne.

Forbrukartilsynet og andre europeiske forbrukarmyndigheiter har undersøkt mange appar og nettstadar, og fann ut at 75 % av nettstadane og appane inneheldt manipulerande design.

Problemet med manipulerande design er at det kan lure oss til å kjøpe varer eller tenester, eller inngå avtalar vi elles ikkje ville godtatt. Dette kan vere ulovleg. Tidlegare i år gjekk fleire forbrukarorganisasjonar i EU saman om ei klage på den kinesiske nettbutikken Temu. Dei meiner Temu har brukte manipulerande design på ein ulovleg måte.

Les nyhetssak frå NRK om dette: Temu blir klaga inn for brot på EU-lov: – Manipulative verkemiddel

Eksempel på manipulerande design

Du har nok ganske sikkert sat manipulerande design, sjølv om du kanskje ikkje har vore klar over kva det blir kalla. Her er nokre typiske eksempel på manipulerande design:

• Du har vunne gems, diamantar og gull når du speler, men må i tillegg betale ein sum ekte pengar for å få kjøpt noko i spelet.
• Dagen etter at du har vore inne i ein nettbutikk får du meldingar som: “hugsar du at du la desse varene i handlekurven? Fortsett handelen her.”
• Du ser på ei vare i ein nettbutikk, så dukkar det plutseleg opp andre “anbefalingar” eller varer som “andre har sett på”.
• Du prøver å avbestille ei teneste, men må gjennom mange obligatoriske steg før du finn “avbestillingsknappen”.
• Du går inn på ei nettside der det dukkar opp pop-up-vindauge med “gode tilbod” eller oppfordring om å bli med i kundeklubben.

Sjå opp for abonnementsfeller

Har du nokon gong takka ja til ein gratis prøvepakke av eit produkt? Deltek du nokre gongar i konkurransar på nett som lover fantastiske premiar? Då bør du vere på vakt.

I reklame for sminke og helsekostprodukt kan du ofte sjå uttrykk som: “gratis prøvepakke”, “prøv gratis”, “prøv gratis i 30 dagar” eller liknande. I slike tilfelle kan det vere lurt at du undersøker litt nærare. Elles kan du plutseleg oppdage at du har takka ja til å betale for eit abonnement du ikkje meinte å bestille.

Nokre selskap bruker sleipe triks for å lure forbrukarane inn i abonnementsfeller. Forbrukarane opplever å få dyre abonnement når dei eigentleg berre takka ja til gratis prøvepakke via ein annonse på nett. Forbrukarrådet har gått ut og åtvara mot dette, og Forbrukarklageutvalet meiner at fleire av desse avtalane om abonnement ikkje er gyldige.

Det er naturlegvis ikkje lov å ta betalt for eit abonnement du som kunde aldri har takka ja til.

Når du bestiller varer på nettet, skal det vere lett å sjå viss bestillinga inneheld ein abonnementsavtale. Du skal då få opplysningar om kor ofte du vil få tilsendt pakkar av produktet, og om kva dette kostar. Du skal òg få desse opplysningane når produkta blir marknadsført av influensarar, for eksempel på TikTok eller Instagram.

Dersom du ikkje har fått denne informasjonen på førehand, er ikkje abonnementsavtalen gyldig. Har du motteke varer som du ikkje har bestilt, treng du ikkje betale for desse. Dersom du får beskjed om at du må betale bør du gjere følgande:

• Send ei skriftleg klage til selskapet der du opplyser om at du er ueinig i kravet og at framtidige sendingar må stoppast.
• Dersom selskapet sender kravet vidare til eit inkassobyrå, må du sende ei skriftleg klage til inkassobyrået.
• Viss du ikkje blir samd med selskapet om ei løysing på tvisten, kan du ta saka vidare til mekling i Forbrukartilsynet.